Wyrażenia zaczerpnięte z mitologii greckiej cz. 1

W języku polskim funkcjonuje wiele zwrotów zaczerpniętych z języka greckiego. Źródłem tych zwrotów jest mitologia, która mimo że powstała ponad 3000 lat temu, nadal jest obecna w naszym codziennym życiu. Poniżej przedstawiam 10 popularnych frazeologizmów mitologicznych wraz z ich grecką wersją.

Puszka Pandory – oznacza źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów. Pandora została stworzona przez Zeusa jako kara za czyny Prometeusza. Otrzymała w prezencie od bogów puszkę, której nie wolno jej było otwierać. Ciekawska Pandora nie posłuchała ich rady i puszkę otworzyła, wypuszczając na świat nieszczęście, a zatrzaskując w środku skrzydlatą nadzieję.

Po grecku wyrażenie to brzmi το κουτί της Πανδώρας /to kuti tis pandhoras/. Często w greckich wiadomościach, zwłaszcza teraz w dobie kryzysu, można usłyszeć stwierdzenie, że każda nowa ustawa otwiera puszkę Pandory – ανοίγει το κουτί της Πανδώρας /anighi to kuti tis pandhoras/, ponieważ ustawy te są dla ludu zazwyczaj niesprawiedliwe.

Syzyfowa praca – praca bezcelowa, bezsensowna, nie przynosząca żadnych efektów. Syzyf, król Koryntu, po śmierci został skazany przez bogów na wieczną pracę. Polegała ona na wtaczaniu pod górę wielkiego głazu, który wymykał mu się z rąk i staczał w dół. Wtedy Syzyf musiał rozpoczynać pracę od początku.

Co ciekawe po grecku zwrot ten brzmi ο λίθος του Σισύφου /o lithos tu sisifu/, co oznacza kamień Syzyfa. W języku greckim nie wykonujemy syzyfowej pracy, ale wtaczamy kamień Syzyfa – κυλώ το λίθο του Σισύφου /kilo to litho tu sisifu/. Znaczenie jednak pozostaje to samo.

Nić Ariadny – oznacza pomoc, podpowiedź, wskazówkę w rozwiązaniu jakiegoś problemu, sposób wybrnięcia ze skomplikowanej sytuacji. Według mitu Ariadna pomogła Tezeuszowi zabić Minotaura – potwora o ciele człowieka i głowie byka mieszkającego na Krecie. Wręczyła Tezeuszowi kłębek nici i kazała jeden koniec przymocować u wejścia do labiryntu. Dzięki temu Tezeusz po zabiciu Minotaura mógł bezpiecznie się stamtąd wydostać.

Po grecku powiemy ο μίτος της Αριάδνης /o mitos tis ariadhnis/. Tutaj słowo mitos, czyli nić,  pochodzi ze starej greki. W nowogreckim mówimy κλωστή /klosti/, np. κλωστή και βελόνα /klosti kie welona/, czyli nitka i igła.

Stajnia Augiasza – oznacza miejsce szczególnie zaniedbane, zanieczyszczone. Augiasz, jeden z Argonautów, miał najbogatsze na świecie trzody i stada koni. Nie dbał jednak o swoje stajnie, więc zarosły one brudem. Oczyszczenie tych stajni zostało zlecone Heraklesowi – Ηρακλής /iraklis/ w ramach jego dwunastu prac. 

Stajnia Augiasza po grecku to η κόπρος του Αυγεία /i kopros tu awjija/, co dosłownie oznacza brudy Augiasza. Wyrażenie to jest często stosowane w odniesieniu do greckiej polityki i polityków.

Jabłko niezgody – oznacza przyczynę poważnej kłótni, niezgody. Na weselu Tetydy, bogini Erida rzuciła między Herę, Atenę i Afrodytę jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Jabłko stało się przyczyną sporu, ponieważ każda z bogiń uważała, że zasługuje na tytuł najpiękniejszej. Spór rozstrzygnął Parys, wybierając Afrodytę, która obiecała mu w zamian za żonę piękną Helenę – η ωραία Ελένη /i orea Eleni/. Uprowadzenie Heleny doprowadziło do rozpoczęcia wojny trojańskiej.

Po grecku jabłko niezgody brzmi το μήλο της Έριδος /to milo tis eridhos/, czyli jabłko Eridy.

Koń trojański – niebezpieczny podarunek, zdobycz przynosząca zgubę, podstęp. W trakcie wojny trojańskiej Grecy uknuli podstęp, żeby zdobyć Troję. Udając, że rezygnują z dalszej walki o miasto, wsiedli na okręty i odpłynęli. Zanim jednak odpłynęli, zbudowali wielkiego, drewnianego konia, którego zostawili na brzegu, a w środku ukryli się najlepsi greccy wojownicy. Trojańczycy myśleli, że jest to dar od bogów, więc wprowadzili konia do miasta. Grecy pod osłoną nocy wyszli z ukrycia, zaatakowali miasto i je zdobyli.

W języku greckim koń trojański brzmi ο δούρειος ίππος /o dhurios ipos/. Obydwa słowa pochodzą z języka storogreckiego. Δούρειος /dhurios/ znaczy drewniany; w języku nowogreckim wyraz ten zachował się tylko w tym wyrażeniu. Ιππος /ipos/ znaczy koń; od tego słowa pochodzą też takie wyrazy jak ιππασία /ipasija/ – (jazda konna), ιππόδρομος /ipodhromos/ –  (hipodrom) czy ιπποδύναμη /ipodhinami/ – koń mechaniczny w kontekście mocy silnika.

Pięta achillesowa, pięta Achillesa – oznacza czyjś słaby punkt. Achilles jako małe dziecko został zanurzony przez matkę w wodach Styksu, co miało uczynić go nieśmiertelnym. Jednak matka nie zanurzyła w wodzie jego pięty, za którą go trzymała. Achilles zginął od ugodzenia strzałą właśnie w piętę, stąd mówi się o pięcie Achillesa.

Po grecku zwrot ten brzmi αχίλλειος πτέρνα /ahilios pterna/. Πτέρνα to słowo należące do odmiany języka greckiego καθαρεύουσα /katharewusa/ i obecnie używane w niektórych utartych zwrotach oraz przez lekarzy. W odmianie δημοτική/dhimotiki/, czyli w codziennym języku, użyjemy słowa φτέρνα /fterna/.

Pępek świata –  coś najważniejszego, punkt centralny, zazwyczaj w znaczeniu ironicznym. W starożytnym świecie Delfy były nazywane pępkiem świata. Mit głosi, że to tutaj spotkały się dwa orły wypuszczone przez Zeusa z dwóch końców świata, aby odnalazły środek ziemi.

Po grecku pępek świata to ο ομφαλός της Γης /o omfalos tis jis/, czyli pępek Ziemi.

Strzała Erosa – synonim miłości, zazwyczaj używa się w wyrażeniu być trafionym strzałą Erosa. Eros, bóg miłości, przedstawiany jest jako młodzieniec z łukiem i strzałą, którą godzi w ludzi, aby rozkochać ich między sobą. Po grecku mówimy τα βέλη του Έρωτα /ta weli tu erota/, czyli strzały Erosa.

Od imienia Erosa pochodzi słowo έρωτας /erotas/, czyli miłość, oraz ερωτισμός /erotismos/, czyli erotyka.

Objęcia Morfeusza – inaczej spać lub zasypiać, wpadać w objęcia Morfeusza. Morfeusz to grecki bóg marzeń sennych. Jego ojcem był Hypnos (po grecku Ύπνος, /ipnos/ –  czyli Sen), a matką Nyks, czyli Noc (od starogreckiego słowa νύξ, które dzisiaj brzmi νύχτα /nihta/).

Po grecku zwrot ten brzmi η αγκαλιά του Μορφέα /i angalia tu morfea/.  Łączy się zazwyczaj z czasownikiem αφήνομαι /afinome/, czyli poddaję się komuś, czemuś, np. αφήνομαι στην αγκαλιά του Μορφέα, czyli poddaję się objęciom Morfeusza.

Wyrażeń mitologicznych w języku polskim jest znacznie więcej. W kolejnej części przeczytacie między innymi o wieńcu laurowym, panicznym strachu i drakońskim prawie.